خصوصیات آجر قزاقی نسبت به سایر مصالح

ریشهٔ واژهٔ آجُر (که در افغانستان زاو گفته می‌شود) که در فارسی آجور و آگور هم می‌گویند نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، در آرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجرّ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده‌است.

آجر دستی (فشاری) هفت هزار سال است که با دستان هنرمند قشر زحمتکش شکل گرفته و مستحکم‌کننده و زیباساز کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌ها بوده‌است، اما امروزه این صنعت دستی هزاران ساله آخرین نفسهای خود را می‌کشد در توسعه شهری تهران از کوره‌های آجر دستی حوالی میدان شوش، جاده ری قدیم و هاشم‌آباد هیچ اثری به جای نمانده‌است، اما درمحمود آباد هنوز تعداد ۳۰میل دودکش آجری از کوره‌های آجردستی که طول بعضی ازآنها تا ۳۰۰متر می‌رسد و از سال ۱۳۵۶برای همیشه خاموش شده‌اند هنوز پابرجا است. در اوایل جنگ ایران و عراق هواپیماهای عراق چندبار به جای پالایشگاه تهران این دودکشها را هدف قرار دادند. قبل از برقی شدن این کوره‌ها میله‌های آجری مرتفع کار تهویه و دودکش را انجام می‌دادند. تهران با ساختمان‌های قدیمی و آثار تاریخی خود هم هویتی سنتی وهم بسیار مدرن دارد؛ شمس‌العماره و دارالفنون، کاخ موزه‌ها، مسجدهای تاریخی، ساختمان‌های آجری منطقه حسن‌آباد، سردر باغ ملی، موزه ارتباطات و پست، ساختمان بانک صادرات، ساختمان‌های آجری سبک ساسانی/هخامنشی موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت و اسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق و بازار بزرگ، بازارچه‌ها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌ها در بخش‌های قدیمی شهر تهران؛ زیبایی و هویت خودرا مدیون همین آجرها هستند. دست کم ۵۰۰۰سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و درهٔ سند در پاکستان به کار بردند.

در ابتدا، برای درست کردن آجر، مردم گل رس و کاه را، با لگد کردن آن‌ها، مخلوط می‌کردند. آنگاه، مخلوط آماده شده را در قالب‌های مستطیلی می‌ریختند و در آفتاب می‌پختند. آجری که در آفتاب پخته شده بود نمی‌توانست بدون کاه خودش را نگه دارد. سرانجام، مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس تنها آجرهایی به دست می‌آید، که محکم تر و در برابر هوا مقاوم‌تر است.

آجر نوعی سنگ مصنوعی بشمار می رود که از دیرباز تا کنون توسط بشر برای خانه سازی و تزیینات نمای ساختمانها از آن استفاده شده است و به وسیله ی حرارت دیدن گل های قالب شده ی رس که به آن خشت گفته می شود بوجود می آیند.

آجر قزاقی از کهن ترین آجرهای سنتی ایران است. در زمان ورود قزاق ها به ایران ، قزاق ها سربازخانه هایشان را با نوعی آجر با ابعاد 5*10*20 می ساختند و بعد از آن این آجرها به آجر قزاقی معروف شد. استفاده از خشت در معماری ایرانی مرسوم بوده است. این آجرهای که در ساختمان های سطح شهر دیده می شود در قدیم به صورت خشت جلو آفتاب مستقیم خشک می شد ولی با مرور زمان آجرها را در کوره می پختند تا مقاومت و استحکام آن بالا رود و از دوام بالایی برخوردار شود.

تاریخچه این آجرها به دوره ساسانیان بر می گردد که با توجه به شواهد عینی از آن‌ها در بنا‌های عظیمی چون : طاق کسری ، پلهای دختر ، گنبد کاووس ، مسجد جامع اصفهان و یزد استفاده شده است. رايج ترين آجر دستي سنتي آجر قزاقي است که به شیوه آجرنمای قزاقی کاملا سنتی تولید می شود. بشر از هزاران سال پیش همانگونه آجر تولید می کرد که در حال حاضر آجر قزاقی را تولید می کند. ولی امروزه در نمای ساختمان های مدرن به‌کار برده می شود. این آجرهای سنتی کاملا به صورت دستی و در رنگ های خاکی٬ زرد٬ پوست پیازی٬ قرمز اخرائی ساخته می شود.

آجر قزاقي سنتي در طرح ها و اندازه هاي متنوعی براي ترميم ساختمان ها و نماي ساختمان هاي تازه ساز مورد استفاده قرار می گیرد. آجر قزاقی بصورت توپر و به شكل مكعب مستعطيل توليد مي شود که  معمول ترين اندازه آجر قزاقي 5/5*20 و نوع ديگر آن آجر ختايي مربعي شكل در اندازه 20*20 تولید می شود. آجر قزاقي در سه سايز پلاك٬ نيمه٬ كامل تولید می شود.

نحوه تولید آجر به روش سنتی

برای تولید آجر خاک خالص و مرغوب تهیه کرده و داخل آن را پر از آب کرده تا همه ی اجزای خاک خیس خورده و تبدیل به گل شود این اتفاق ممکن است تا سه روز طول بکشد. پس از اینکه اطمینان نسبی در مورد خیس خوردن خاک حاصل شد آنرا بوسیله لگد کردن و ورز دادن با هم مخلوط میکنند تا از آماده شدن و مخلوط صد درصد آن مطمئن شوند.

پس از آماده شدن گل رس آنها در حجم کم خوب ورز می دهند و داخل قالبهایی با ابعاد مد نظر ریخته و اضافات آنرا توسط نخ برش، برش داده و از قالب جا می کنند.

خشت ها را در داخل آفتاب می چینند یا روی آنرا می پوشانند تا اصطلاحا خود را بگیرند و رطوبت اولیه خود را از دست بدهند. تا هنگام انتقال به کوره از هم گسسته نشوند.

پس از خشک شدن خشتها آنها را داخل کوره برده و در ردیف های مختلف میچینند. رنگ آجرها بر حسب نوع پخت و فاصله آنها با آتش تغییر می کند.