آجر از جمله مصالح اصیل ایرانی

در معماری های سراسر ایران هر جا سنگ کم بوده و خاک خوب هم در دسترس بوده است آجر پزی و مصرف آجر معمول شده است اندازه آجر ایلامی حدود 10×38×38 سانتی متر بوده. پختن و مصرف آجر در زمان ساسانیان گسترش یافته و در ساختمان های بزرگ مثل آتشکده ها به کار رفته است اندازه آجر این دوره حدود 44×44×7تا 8 بوده است و بعد های آن 20×20×3 تا4 سانتی متر کاهش یافت . در فرش کردن کف ساختمان از آجر بزرگتری به نام ختائی به ابعاد 5×25×25 سانتی متر و یا بزرگتر از آن به نام نظامی در ابعاد 40×4×5 سانتی متر استفاده می شده است از انواع دیگر آجر در گذشته آجر قزاقی می باشد که پیش از جنگ جهانی اول روسها آن را تولید می کردند که ابعاد آن 5×10×20 بوده است. به دلیل آن که آجر از پختن خشت به دست می آید ابعادش کمی کوچکتر از خشت های همان منطقه است. ابعاد آجر در هر بنای تاریخی قطعاً نماینگر دوره تاریخی آن نیست. در هر مقطع با توجه به نوع خاک و مکان و شیوه اجرا آجر را می ساختند در دوران ماد کاربرد آجر به صورت نیمه معمول بوده ولی در دوران ایلامی به صورت درست کاربرد داشت. در دوران پارت آجر ها به صورت نیمه می باشد در قرون اولیه اسلامی تنوع آجر، آجر های دوران ساسانی معمول است. در قرن چهارم هجری(آل بویه و آل زیار)آجرها به کوچکترین اندازه خود می رسند 16/5.16/5.3/5 این ابعاد هنوز در خوزستان به دلیل نا مناسب بودن خاک معمول است. در تزئینات آجری بنا های آل بویه آجرهای کوچکتر نیز تراشیده و کاربرد داشته است. آجرهای به کار رفته در کف سازی ابعاد متفاوت با آجر های به کار رفته در دیوارها و پوشش ها داشت که اکثراًمربع بوده است. آجر فرش دوره سلجوقی 40.40.4 که بعداًبه قزاقی معروف شدبهترین ابعاد برای آجر20.20.4است (به دلیل شیب بندی)این ابعاد در دوره قاجار رواج داشت و به نام آجر فرش خوانده شد. در دوران مختلف ابعاد آجر ها از 2 گره حدود 13/5سانت) ویک بهر(3/3)بود و گاهی برای فرش کف آجر به صورت نره کار می رفت و چون ضخامت آجر به روی سطح قرار می گرفت در جاهای پر رفت و آمد تحمل بار بیشتری داشت.

 اولین ساخت آجر استاندارد در ایران! پیش از صدارت "میرزا تقی خان امیرکبیر"، آجرهای تهران که به جهت بنای عمارات دارالخلافه به کار میرفت، هر یک نیم من تا سه چارک وزن داشت. در صدارت امیر، و در پی اعتراض مردم در این مورد، وزن معینی برای انواع آجرها تعیین گردید و استاندارد مزبور به اطلاع عموم رسید. روزنامه وقایع اتفاقیه شماره 20، مورخ نوزدهم شعبان 1267 ه. ق. می نویسد : " سابقأ که آجر به جهت بنایی عمارات دارالخلافه معمول بود، عددی نیم من تا سه چارک بیشتر نبود و مردم از این مرحله شاکی بودند. کارگزاران دولت علیه محض رعایت عموم خلق، وزن معینی به جهت آجر قرار دادند که به آن وزن از کوره بیرون آورده و به مردم بفروشند و در این باب، به صلاحدید عالیجاهان کلانتر و معمارباشی و ملک التجار، از کوره پزها التزام گرفته که از این قرار بفروشند و تفاوت وزن را بر قیمت بیافزایند و بنایی امسال کلأ از آجر جدید است: " آجر قالب شاهی تراش 1 عدد 1 من و 20 سیر؛ آجر تراش متعارفی کهن 1 عدد 1 من و 10 سیر؛ آجر نظامی به جهت فرش 1 عدد 6 من؛ آجر نظامی به جهت دندانه 1 عدد 5 من."

 مراحل ساخت آجر عبارتند از : کندن و استخراج مواد خام، آماده سازی مواد اولیه، قالب گیری، خشک کردن، تخلیه و انبار کردن محصول.