هنر آجرکاری در دوره های تاریخی

در دوران هخامنشیان استفاده از آجر به صورت لعاب دار نقش دار و برجسته معمول بوده است؛ پس می توان به این نتیجه رسید که آجرکاری در صنعت ساخت و ساز، پیش از امپراتوری هخامنشیان شکل گرفت. بناهای زیگورات چغازنبیل در شوش، طاق کسری در تیسفون، طاق های کاخ فیروز آباد در فارس، بناها و باغ های معلق بابل در عراق، از نمونه بناهای آجری قبل از اسلام هستند.

کاربرد آجر در صنعت ساخت و ساز، از آسیای غربی آغاز، و به سوی غرب مصر، روم، شرق هندوستان و چین گسترش یافت؛ همچنین در قرن چهارم استفاده از آجر در اروپا نیز رواج پیدا کرد. (پس از مدتی استفاده از آجر در کشورهای اروپایی از رونق افتاد، اما در قرن 12 رواج مجدد یافته، و ابتدا از ایتالیا شروع شد.) با مرور زمان و در دوران مختلف، به تدریج آجرها از لحاظ ساختار، شکل و اندازه تغییر یافتند. استفاده از آجر در طول دوره های معماری ایرانی، به عنوان اصلی ترین ماده ساختمانی بسیار گسترده بوده است.

دوره سلجوقیان به عنوان عصر طلایی در معماری آجری پس از اسلام شناخته شده است. در این دوران شاهد هنرنمایی معماران سلجوقی در خلق شاهکارهای بی همتا به واسطه هنر آجرکاری می باشیم. در این دوران از آجر به عنوان مصالح اصلی برای ساخت بناهایی از جمله کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ ها، میل مقبره ‌ها، میل ‌های بلند مساجد و غیره، استفاده می نمودند؛ همچنین برای ساختن نماهای آجری، آن ها را به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت)، به کار می گرفتند. نحوه ی به کارگیری هنرمندانه آجر در خلق سازه ها در این دوران، نشان دهنده ی حسن سلیقه و خلاقیت معماران در هنر آجرکاری می باشد. از آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوران می توان به برج های خرقان در قزوین، مسجد جامع دامغان، میل منار چند وجهی مسجد نایین، مناره ساربان و مناره مسجد علی در اصفهان اشاره کرد.

در دوره ایلخانی استفاده از اجر در ایجاد پوشش های طاقی و قوسی، سبب ایجاد تحولی گسترده در اجرای بناهای آجری گردید. همچنین در این دوره هنر آجرکاری در ایجاد گوشه سازی های گنبد خانه ها در حالت پتکانه و مقرنس با نقش انواع گلچین های خفته، راسته و جناقی آجری، تلفیق آجر و کاشی، به صورت وسیعی رونق گرفت. از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی، بنای منارجنبان در اصفهان، گنبد سلطانیه در زنجان، مسجد جامع ورامین، مسجد جامع کبیر یزد و مسجد جامع اصفهان می باشند.

صد سال پس از ساخته شدن گنبد سلطانیه، این گنبد بر روی بسیاری از گنبدهای کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس ساخته شد، و این نشان دهنده ی اثر مستقیم فرهنگ هنر آجرکاری ایرانی در فرهنگ معماری غرب می باشد.

دوره تیموری، عصر توسعه چشمگیر و فوق العاده هنر معماری می باشد. در این زمان پوشش‌های گنبد آجری به تحولی کامل رسید؛ به این معنا که گنبدسازی های دو پوش پیوسته، به گنبدسازی های دو پوش گسسته تغییر یافت. همچنین با خشخاش سازی (دیوارهای متصل به پوسته خارجی در ناحیه میانی گنبد) در میان دو پوش گنبدها، جهت ساختن بناهای مستحکم برای مقابله عوامل طبیعی (ضد زلزله)، آجرکاری گسترده تر شد.

ظاهر شدن طاق پوش های آجری در شکل های متفاوت، از جمله ترکین، طاق چهار بخشی (گلو در هم)، شمسه پوش و غیره، نشان دهنده ی تحول گسترده هنر آجرکاری در این دوره می باشد. انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی، معقلی آجری و هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد، توسط معماران شاهکار ایرانی خلق شده اند. استاد قوام الدين و استاد غياث الدين شيرازي، از معماران معروف دوره تيموری می باشند. مدرسه غیاثیه، مسجد قائن، مسجد ملک زوزن، میل اخنگان، مسجد گنبد سنگان و آسبادهای نشتیفان در خراسان رضوی، از آثار برجسته ی دوران تیموری می باشند.

سازه های آجری دوران صفوی، جهان را عمیقا تحت تأثیر قرار داده است. در این دوران بسیاری از بناها به صورت یک و دو طبقه با طرح ها و اسکلت سازی بسیار اصولی و جامع شکل گرفته است، همچنین استفاده از انواع گلچین های خفته، راسته، کلوک بندان، حصیری، جناقی، سم آهویی، گل برگردان و غیره، در این دوران هنر آجرکاری را مورد توجه قرار داد.

هنر آجرکاری در این دوران باعث به وجود آمدن انواع قوس های باربر تزیینی آجری، انواع برج های کبوترخانه آجری، نماهای مشبک آجری، انواع نقش های رسمی بندی یا کاربندی و طاسه سازی های آجری در شکل های مختلف با عناصری مانند سوسن، نیمه سوسن، هفتی، سینه باز، پاباریک، لچکی، ترنجی و با به کارگیری نقش های زیبای گلچین آجری در بین این عناصر، به خصوص در بازارها، گردید. همچنین در دوره صفویه، ساختن آب انبارهای آجری با نقش های زیبا جهت اقلیم های گوناگون، به خصوص بادگیردار برای مناطق گرم و خشک کویری همراه با هنر آفرینی ‌های چشمگیر، مورد توجه بوده است. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره می‌توان به سی و سه پل، تالار اشرف، کلیسای وانک در اصفهان، آرامگاه خواجه ربیع در خراسان رضوی، کاروانسرای قصر بهرام در سمنان و امامزاده یحیی در همدان، اشاره نمود.

از آنجا که ایران، در دوره ی افشاریه درگیر کشمکش های نظامی بود، هنر آجرکاری چندان رونق چشمگیری نداشت. اما بسیاری از میل های آجری راهنما، با به کارگیری گلچین های آجری در کنار جاده ها، در این دوران ساخته شده اند. در دوره ی زندیه، هنر آجرکاری دوباره گسترش یافت. در این دوران بناهای بزرگ و قابل توجهی در شکل های گوناگون ساخته شد؛ از جمله: مسجد وکیل، بازار وکیل، ارگ کریم‌خان و موزه پارس در شیراز.

هنر آجرکاری در دوران قاجار، به صورت هنر تیشه زنی گسترش یافت. در این دوران بازارها با انواع طاق پوش های رسمی بندی آجری، کاربندی آجری، کاربندی طاسه دار آجری، به همراه انواع نقش های گلچین آجری، مرسوم شده بود، ساخته شد که زیبایی خاص و دل انگیزی به نماها بخشیده است. همچنین راه پله سازی، طاق نماسازی، طاقچه سازی و ساختن تیمچه های شگفت آور، با بهره گیری از کاربندی نو و مقرنس بسیار متنوع و گسترده، با چشمه های باز، از هنر آجرکاری با ارزش این دوران می باشند. حمام وکیل در کرمان، بازار اراک، تیمچه حاجب الدوله در بازار تهران و تیمچه حاج حسین بخشی در کاشان، از آثار برجسته ی این دوران می باشند.آجرکاری در ايران صرفا جنبه سازه‌اي ندارد، بلكه از آن به عنوان يك ماده هنري بهره مي‌بردند، و هزاران گونه مختلف آجر را در معماري مورد استفاده قرار مي‌دادند. در نتيجه اين محصول تنها به عنوان مصالح ساختمانی، مطرح نیست، بلكه در خلق بناهای آجری به جنبه‌ های زيباشناسی آن نيز توجه می کردند. به همين دليل می توان منحصر به فردترين ايده ‌های خلاقانه‌ را در آثار و بناهای تاريخی آجری كشور، مشاهده نمود؛ همچنین آجرکاری از لحاظ هويت فرهنگی و تاريخی بسیار ارزشمند است.